Machno w Polsce - Michał Przyborowski, Dariusz Wierzchoś

Okres rewolucji rosyjskich i wojny domowej lat 1917 - 1921 był czasem idealnym dla działalności różnej maści watażków, którzy chcieli na gruzach imperium carów utworzyć swe państwo. Jednym z nich był pochodzący z Hulaj - Pola, Nestor Machno. W owym czasie na Ukrainie był on osobą dość znaną. Jego formacje walczyły przeciw petlurowcom, białogwardzistom, bolszewikom.  Przez lata polska historiografia, nie skupiała, się nad jego postacią. W czasach PRL, poruszano problematykę związaną z jego działalnością. Lecz z oczywistych względów politycznych poza niewielkimi wyjątkami rzadko wspominano o swoiście pojmowanej przez niego idei anarchizmu. Transformacja ustrojowa 1989 roku stworzyła nowe możliwości w tej kwestii. Jednak z biegiem czasu okazało się, iż o postaci Nestora Machny pisze się w krótkich formach artykułów naukowych, czy ogólnikowych reportażach. Ten stan rzeczy zmienia praca pt. „Machno w Polsce”.

Jej celem jest przedstawienie wszelkich aspektów działalności politycznej Nestora Machny. Porusza problem profilu psychologicznego, nad którym w zasadzie polska historiografia nigdy się nie skupiała. Autorzy starali się również pokazać najnowszy stan badań nad jego relacjami z najbliższym otoczeniem. Poruszono również kwestie odbioru Polaków przez Nestora Machno w różnych okresach, jego życia. W pracy podjęto próbę pokazania stosunku Polaków do Machny, w tym również władz Polskich.

Bazą książki są przede wszystkim materiały wytworzone w Polsce. Pochodzą one między innymi z zasobu Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Centralnego Archiwum Wojskowego w Rembertowie oraz Archiwum Państwowego w Bydgoszczy. Nie oznacza to jednak, że podczas prac nie korzystano z zagranicznych materiałów. W książce wykorzystano materiały z National Archives w Wielkiej Brytanii czy Prefektury Policji w Paryżu. Nie pominięto również materiałów rosyjskich.

Książka podzielono na trzy części. W pierwszej przedstawiono działalność Nestora Machny w okresie jego młodości, rewolucji lutowej i wojny domowej na Ukrainie z lat 1918 - 1921. W rozdziale tym skoncentrowano się przede wszystkim na kształtowaniu się systemu ideologicznego bohatera książki, poglądach, kontaktach z Polakami, jak również sferze intymnej jego życia. Ta część rozważań koncentruje się także na ogólnej sytuacji kobiet żyjących ówcześnie na Ukrainie i ich walce w szeregach oddziałów machnowskich oraz formacji związanych z Machną.

Druga część skoncentrowana jest na emigracyjnym aspekcie życia i działalności Nestora Machny. Porusza problematykę funkcjonowania jego i towarzyszy w Rumunii, po ucieczce z terenów radzieckiej Ukrainy. Dotyka sfery kontaktów z różnymi ukraińskimi organizacjami działającymi na emigracji oraz próbuje przedstawić problem prowadzenia dywersyjnej działalności z terytorium rumuńskiego. Oprócz tego autorzy skoncentrowali się również na polskim wątku. Poruszono zagadnienia dotyczące całokształtu funkcjonowania Machny i najbliższych osób z jego otoczenia w strzałkowskim obozie dla internowanych. Omówiono problem kontaktów z polskimi i radzieckimi służbami specjalnymi. Nie zapomniano o procesie Machny i jego towarzyszy toczącym się w Warszawie. Zwieńczeniem tej części jest próba opisania życia Nestora Machny, jego rodziny po procesie warszawskim, jak również działań związanych z wyjazdem Machny do Niemiec i późniejszej ucieczki do Berlina. Rozdział ten omawia również kwestie kontaktów Machny z anarchistami w Berlinie i porusza ostatni etap życia w Paryżu.

Trzecia część pracy jest wyborem podstawowych materiałów archiwalnych pochodzących z Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Centralnego Archiwum Wojskowego w Rembertowie oraz Archiwum Państwowego w Bydgoszczy. W tej części książki zamieszczono również artykuły z ówczesnych gazet polskich, które szeroko relacjonowały proces Nestora Machny i dalszy jego pobyt w Polsce.

Praca adresowana jest do odbiorcy, który w prosty sposób chciałby zapoznać się z problemem kontaktów Nestora Machny z Polakami oraz Polską i całokształtem działalności jego ruchu. Pracę zaopatrzono w aparat naukowy, który, ma służyć, jako pomoc w zrozumieniu wielu skomplikowanych zagadnień, które związane, są z bohaterem książki.